Stefan Zweig (Wenen, 28 november 1881 – Petrópolis (bij Rio de Janeiro), Brazilië, 22 februari 1942) was een Oostenrijkse schrijver van Joodse afkomst. Zweig studeerde germanistiek, Romaanse kunst en filosofie in Oostenrijk, Frankrijk en Duitsland. In 1913 vestigde hij zich in Salzburg.
Als biograaf beschreef Zweig veel historische en literaire figuren uit het Europese cultuurgebied. Later schreef hij novellen en romans die opvielen door de psychologische benadering en het subtiele taalgebruik.
Leven
Stefan Zweig werd in een welgestelde Joodse familie geboren. De familie was niet religieus en Stefan Zweig noemde zich later een “Jood door toeval”. Al tijdens zijn studie gaf hij gedichten uit die de invloed van Rainer Maria Rilke en Hugo von Hofmannsthal laten zien. In 1904 verscheen zijn eerste novelle, het genre waarmee hij zijn grootste roem zou verwerven.
Stefan Zweig meldde zich bij het begin van de Eerste Wereldoorlog vrijwillig bij de oorlogspers. Het verloop van de oorlog maakte hem echter steeds meer een oorlogstegenstander, wat nog eens versterkt werd door de invloed van zijn vriend, de Franse pacifist Romain Rolland. In 1917 werd Zweig van zijn dienst bij de oorlogspers vrijgesteld, en later helemaal ontslagen.
Hij verhuisde naar Zürich, in het neutrale Zwitserland, werkte er als correspondent voor de Weense Neue Freie Presse en publiceerde ook in de Hongaarse Duitstalige krant Pester Lloyd. Deze bezigheden gebruikte hij om o.a. zijn partijloze mening te uiten.
Na het einde van de Eerste Wereldoorlog keerde Zweig terug naar Oostenrijk en woonde in Salzburg.
Het uiteenvallen van het Habsburgse rijk in 1918 was voor hem een verbijsterende ervaring. Zo schreef hij later: Vandaag, nu het grote noodweer haar allang verwoest heeft, weten we eindelijk dat die wereld van zekerheid een luchtkasteel is geweest. Maar toch, mijn ouders hebben erin gewoond als in een huis van steen.
In 1920 trouwde hij met Friderike von Winternitz. Als geëngageerde intellectueel trad Zweig tegen het nationalisme en revanchisme op en bracht hij zijn idee van een geestelijk verenigd Europa naar voren. Hij schreef veel in zijn Salzburger tijd: verhalen, drama’s, novellen en historische romans. In de jaren twintig gold Zweig als een van de meest succesvolle Duitstalige schrijvers, op een zeker moment in elk geval de best verkopende.
De historische momentopname Sternstunden der Menschheit uit 1927 haalde bij verschijning recordoplagen en geldt nog steeds als zijn meest succesvolle boek.
Nadat de Nationaalsocialisten in 1933 in Duitsland de macht hadden gegrepen en ook hun invloed in Oostenrijk voelbaar werd, emigreerde Stefan Zweig naar Londen. Bij zijn uitgever in Leipzig mocht Zweig niet meer publiceren. Hij vond echter nog een uitgever in Wenen. In 1936 werden Zweigs boeken in Duitsland verboden en openbaar verbrand of aan de schandpaal genageld. Zijn huwelijk werd in 1938 ontbonden; in 1939 hertrouwde hij met Elisabet Charlotte “Lotte” Altmann.
Na het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog nam hij de Britse nationaliteit aan. Hij verliet Londen en kwam via New York, Argentinië en Paraguay in 1940 in Brazilië terecht. Samen met zijn tweede vrouw koos Zweig op 22 februari 1942 ervoor om vrijwillig een einde te maken aan hun leven (of zoals hij zelf schreef: aus freiem Willen und mit klaren Sinnen) vanwege zijn treurigheid over de vernietiging van zijn “geistige Heimat Europa”. Zweig besefte dat hij, ook bij een eventuele overwinning op Hitler-Duitsland, vertegenwoordiger van een voorbije wereld zou zijn (Die Welt von Gestern, titel van zijn laatste boek), en hij wenste dit niet bewaarheid te zien worden.
Die Welt von Gestern, de kort voor zijn zelfmoord geschreven autobiografie van Stefan Zweig, wordt gezien als een van de meest treffende en best geschreven tijdsbeelden van de periode 1900-1940.
Europa
Met grote vanzelfsprekendheid reisde en werkte Stefan Zweig op zijn geboortegrond in het Habsburgse rijk en in Frankrijk, Nederland, Zwitserland, België, Italië, Duitsland en Groot-Brittannië. Voor hem was Europa één samenhangend cultuurgebied waar hij vrij toegang toe had. Hierbij moet opgemerkt worden dat hij in een goed daglicht stond door zijn betrokkenheid bij de Europese kunstenaarselite en de ruime financiële middelen waarover hij beschikte.
Fanatisme
In zijn boek Triomf en tragiek van Erasmus van Rotterdam typeert Stefan Zweig fanatisme als “de vijand van vrijheid van denken”. In Castellio tegen Calvijn citeert hij Sebastian Castellio: “Een mens doden betekent nooit een leer verdedigen, maar: ‘een mens doden’.” Hieruit kunnen we afleiden dat hij zowel Luther als Calvijn verwijt dat zij geen tegenspraak duldden, een sterke missiedrang hadden en geen geweld schuwden om hun opvattingen gerealiseerd te krijgen.
Dit fanatisme treft Zweig in zijn persoonlijk leven als hij in Salzburg woont en werkt. Het nationaalsocialisme verovert Oostenrijk. Hij wordt gedwongen om Salzburg te verlaten. In De wereld van gisteren beschrijft hij het moment waarop hij, in de trein van Wenen naar Zwitserland, voor de laatste keer zijn woonplaats Salzburg ziet:
Salzburg, de stad waar het huis stond waarin ik twintig jaar had gewerkt, reed ik voorbij zonder op het station zelfs maar uit te stappen. Ik had weliswaar uit mijn treinraampje mijn huis op de heuvel kunnen zien met al de herinneringen van de voorbije jaren, maar ik keek niet. Waarom zou ik? Ik zou er toch nooit meer wonen. En op het ogenblik dat de trein over de grens rolde, wist ik net als oervader Lot in de bijbel dat alles achter mij stof en as was, tot bitter zout verstard verleden.
Humanisme
Zweig had een humanistische levensopvatting en een uitgesproken voorkeur voor een onverdeeld Europa. Het is waarschijnlijk daarom dat hij in zijn biografie over Erasmus eigenlijk zijn persoonlijke “held” beschrijft: een humanist die consequent het extreme afwijst en het midden (de matiging) kiest.
Zijn ideaal is een verenigd, humanistisch Europa.
De wereld van Morgen – Stefan Zweig.
Video Pakhuis De Zwijger op 22-02-2022
Op 22 februari 1942 beëindigden Zweig en zijn tweede echtgenote Lotte hun leven in Brazilië. Deze avond – precies 80 jaar later – kijken we terug op wat deze schrijver, humanist en chroniqueur van het Europese gedachtengoed betekent in onze hedendaagse samenleving. Geert Mak, Els Snick, Jonah Falke en Thomas Huttinga – laten hun licht laten schijnen op leven en werk van Zweig, en Ronald Ockhuysen gaat in gesprek met Ronit Palache over De wereld van gisteren. Er zijn ook digitale bijdragen van Pieter Waterdrinker en Roxane van Iperen.
Voetnoot
- Meer:
- Bronnen: funkystuff.org
- Uitgaand: Stefan Zweig Genootschap Nederland
- Zoekwoorden: Tweede wereldoorlog, literatuur